Moja historia zaczyna się prawie dwadzieścia lat temu, na zajęciach seminaryjnych na Florydzie Środkowej. W tamtym czasie byłem przekonany, że Łukasz nie był Żydem.
Dlaczego? Cóż… głównie dlatego, że wszyscy, których znałem, tak właśnie uważali. Sama myśl, że Łukasz mógł być Żydem, była traktowana pół żartem: „No wiesz… Jak można twierdzić, że Łukasz nie był Żydem – przecież był lekarzem!!!”
Celem tego artykułu jest pokazanie, że żydowskie pochodzenie Łukasza nie jest tak nieprawdopodobne, jak dotąd sądzono. Nie zamierzam udowadniać, że Łukasz był Żydem, uważam, że to nie do osiągnięcia, lecz chcę wykazać dwie rzeczy: 1) że przekonanie, iż Łukasz był poganinem, nie ma solidnych podstaw, oraz 2) że istnieje realna możliwość, iż Łukasz urodził się jako Żyd albo był prozelitą, czyli nawróconym na judaizm.
Nieprzekonujące argumenty przeciwko żydowskiemu pochodzeniu Łukasza
Podobnie jak większość ludzi, nigdy wcześniej tego nie kwestionowałem, aż do tamtego pamiętnego poniedziałkowego poranka, gdy słuchałem wykładu seminaryjnego. Profesor, który zresztą był autorem około czterdziestu książek (i darzył Żydów wielką sympatią), podjął temat: „Łukasz nie był Żydem”. Pomyślałem wtedy: „O nie, znowu to samo”. Jednak w miarę jak słuchałem argumentów tego uczonego człowieka, tłumaczącego, dlaczego możemy być pewni, że Łukasz nie był Żydem, coraz wyraźniej uświadamiałem sobie: „Te argumenty są słabe i niejednoznaczne”. Istnieje ich wiele, ale żaden nie jest naprawdę przekonujący.
Przykłady takich argumentów to:
- „Łukasz pisał lepszą greką niż autorzy pozostałych Ewangelii”, jakby żaden Żyd w Cesarstwie Rzymskim nie mógł doskonale znać języka greckiego;
- „Łukasz miał greckie imię”, jakby w tamtych czasach nie było Żydów, którzy obok imienia hebrajskiego posługiwali się także greckim, jak Jan Marek (Jochanan Markus) czy Szaweł Paweł (Szaul Paulus);
- oraz „Łukasz interesował się narodami świata”, jakby żydowska myśl w tamtym okresie nie była już przeniknięta wizją narodów przychodzących, by oddawać cześć Bogu Izraela.
Spośród wszystkich przytoczonych przez niego argumentów tylko jeden uznałem za wart uwagi, jednak omówię go później i pokażę, że po dokładniejszym zbadaniu również on okazuje się nieprzekonujący i może być zrównoważony silniejszym argumentem przemawiającym za żydowskim pochodzeniem Łukasza.
Nieprzekonujące argumenty za żydowskim pochodzeniem Łukasza
Z czasem, w różnych momentach życia, powracałem do tego pytania i szukałem nowych możliwości. Znalazło się kilku śmiałków, którzy bronili tezy o żydowskim pochodzeniu Łukasza, ale ich argumenty, podobnie jak w przypadku tradycyjnego stanowiska, nie brzmiały przekonująco. Przykładowo:
- „Łukasz był Żydem, bo wszystkie Pisma muszą pochodzić od Żydów” (Rz 3,1-2), jakby Łukasz nie mógł być poganinem bojącym się Boga, doskonale obeznanym z żydowskim stylem życia i myślenia swoich czasów;
- „Łukasz był Żydem, bo znał szczegóły służby świątynnej kapłanów lewickich” (Łk 1,8-20), jakby taką wiedzę nie mógł pozyskać z kapłańskiego źródła podczas swoich badań;
- „Łukasz był Żydem, bo spotykał się z Miriam (Matką Jezusa) i opisał jej myśli” (Łk 2,19.51), jakby każdy autor biblijny, opisując postać, musiał znać ją osobiście, a myśl, że Maryja mogłaby rozmawiać z poganinem-bojącym się Boga, była niemożliwa.
Dość powiedziane! Nie przekonują mnie ani ci, którzy twierdzą, że Łukasz był Żydem, ani ci, którzy utrzymują, że nie był. W tym miejscu można by wysunąć argument, że skoro żadne dowody nie są rozstrzygające, to ciężar dowodu spoczywa na tych, którzy twierdzą, że Łukasz był jedynym nieizraelskim autorem spośród wszystkich pisarzy Biblii. To rozumowanie ma pewien sens, choć na razie potraktuję je raczej jak „cios poniżej pasa”, by użyć terminologii z bokserskiego ringu.
Teraz chciałbym przedstawić argument, który uważam za jedyny rzeczywiście zasługujący na uwagę w twierdzeniu, że Łukasz nie był Żydem. Następnie przedstawię kontrargument, że mógł nim jednak być.
Argument przeciwko żydowskiemu pochodzeniu Łukasza
Moim zdaniem jedyny rzeczywiście istotny argument, jaki można wysunąć na rzecz tezy, że Łukasz nie był Żydem, opiera się na Liście do Kolosan 4:7–18, a szczególnie na wersetach 10–11. Czytamy tam:
7 O wszystkim, co mnie dotyczy, powiadomi was Tychik, umiłowany brat, wierny sługa i współsługa w Panu.
8 Posłałem go do was właśnie po to, byście poznali nasze sprawy i aby pocieszył wasze serca;
9 razem z nim jest Onezym, wierny i umiłowany brat, który pochodzi spośród was. Oni opowiedzą wam wszystko, co się tu dzieje.10 Pozdrawia was Arystarch, mój współwięzień, a także Marek, kuzyn Barnaby (co do którego otrzymaliście polecenia, jeśli do was przybędzie, przyjmijcie go);
11 oraz Jezus, zwany Justusem. Oni są jedynymi spośród współpracowników dla Królestwa Bożego, którzy pochodzą z obrzezania; oni też okazali mi wiele wsparcia.12 Pozdrawia was Epafras, wasz rodak, sługa Chrystusa Jezusa, zawsze toczący za was gorliwy bój w modlitwach, abyście trwali doskonali i w pełni przekonani co do całej woli Bożej.
13 Daję mu świadectwo, że bardzo się troszczy o was i o tych w Laodycei i w Hierapolis.
14 Pozdrawia was Łukasz, umiłowany lekarz, oraz Demas.
15 Pozdrówcie braci w Laodycei, również Nymfasa i zbór, który się gromadzi w jego domu.
16 A gdy ten list zostanie u was odczytany, postarajcie się, by został także odczytany w zborze w Laodycei, a wy przeczytajcie list, który przyjdzie z Laodycei.
17 Powiedzcie Archipowi: „Zwróć uwagę na posługę, którą otrzymałeś w Panu, abyś ją dobrze wypełnił.”18 Pozdrowienie moją ręką — Pawła. Pamiętajcie o moim więzieniu. Łaska z wami!
(Kol 4:7–18)
Centralnym punktem tego argumentu jest obserwacja, że w wersetach 10–11 Paweł wymienia kilka osób, określając je jako „jedynych współpracowników dla Królestwa Bożego spośród obrzezanych”, czyli tych, którzy są Żydami/Izraelitami, ale nie wspomina tam Łukasza. Rzeczywiście, Łukasz pojawia się w tym liście, lecz dopiero później i osobno. Na tej podstawie niektórzy wnioskują, że skoro nie został wymieniony w grupie „spośród obrzezanych”, to znaczy, że nie był Żydem.
Jednak ja nie uważam, że to jedyne możliwe odczytanie tego fragmentu. To jest list, a nie systematyczne opracowanie teologiczne, więc podlega zasadom typowym dla zwykłej korespondencji. Wiemy, że Paweł nie pisał swoich listów własnoręcznie, lecz zwykle je dyktował, podpisując się i zatwierdzając na końcu (por. Rz 16:22; Kol 4:18; Ga 6:11).
Jeśli my sami piszemy lub dyktujemy list, może się zdarzyć, że po zakończeniu głównej treści przypomnimy sobie o czymś ważnym i dopiszemy postscriptum (P.S. — post scriptum, czyli „po napisaniu”) lub nawet drugie dopowiedzenie (P.P.S.). Tak też mogło być w przypadku Listu do Kolosan. Skoro jest to list, a nie traktat, możliwe jest, że Paweł po prostu zapomniał wspomnieć o Łukaszu wcześniej i dodał go później, albo też nie wymienił go wśród „współpracowników z obrzezania”, ponieważ Łukasz był lekarzem, a nie członkiem jego zespołu nauczycieli. Innymi słowy, argument, jakoby to oddzielne wspomnienie Łukasza jednoznacznie wykluczało go z grona Żydów, nie jest przekonujący, ponieważ wyciąga z tego tekstu zbyt daleko idące wnioski. Może on stanowić jedną z możliwych interpretacji, ale z pewnością nie jest dowodem na to, że Łukasz nie był Żydem. Nie może więc dowieść tego, co zamierza udowodnić. Pozwala jedynie na jedno z możliwych odczytań tego fragmentu tekstu.
Argument za żydowskim pochodzeniem Łukasza
Uważam, że argument przemawiający za możliwością żydowskiego pochodzenia Łukasza jest bardzo interesujący i ma dwa zasadnicze aspekty.
Po pierwsze, imię Łukasz jest imieniem niezwykłym. Rzadko pojawia się ono poza zbiorami Nowego Testamentu, mimo że zachowało się ogromne bogactwo greckich dokumentów zawierających tysiące imion greckich. Dlatego zasadne jest postawienie pytania: A co, jeśli „Łukasz” nie jest jego pełnym imieniem? Co, jeśli Paweł postąpił z Łukaszem tak, jak w przypadku swojego przyjaciela Demasa? Demas, wspomniany razem z Łukaszem w Liście do Kolosan (Kol 4,14), jest z dużym prawdopodobieństwem zdrobnieniem imienia Demetriusz; czymś, co dziś nazwalibyśmy przydomkiem lub pseudonimem. Jeśli tak, to Łukasz może być również zdrobnieniem imienia greckiego, które jest dobrze poświadczone w literaturze greckiej, mianowicie Lucjusz. W języku angielskim imiona Luke i Lucius mają tylko dwie wspólne litery, ale po grecku aż pięć (Λουκᾶς i Λούκιος). W rzeczywistości w języku greckim są to niemal tożsame formy.
Po drugie, skoro ustaliliśmy możliwość, że Łukasz i Lucjusz mogą być tą samą osobą, warto przyjrzeć się fragmentowi, który łączy osobę o imieniu Lucjusz z rodakami Pawła!
W Liście Pawła do Rzymian (Rz 16,17–23) czytamy:
17 A proszę was, bracia, miejcie oko na tych, którzy powodują niezgody i zgorszenia wbrew nauce, którą przyjęliście, i unikajcie ich.
18 Tacy bowiem ludzie nie służą naszemu Panu Chrystusowi, lecz własnemu brzuchowi, a pięknymi i pochlebnymi słowami zwodzą serca prostaczków.
19 Bo o waszym posłuszeństwie wszyscy wiedzą; przeto cieszę się z was, ale pragnę, abyście byli mądrzy w tym, co dobre, a niewinni w tym, co złe.
20 A Bóg pokoju rychło zetrze szatana pod nogi wasze. Łaska Pana naszego Jezusa Chrystusa niech będzie z wami.
21 Pozdrawia was Tymoteusz, mój współpracownik, oraz Lucjusz, Jason i Sosypater, moi rodacy.
22 Ja, Tercjusz, który spisałem ten list, pozdrawiam was w Panu.
Zauważmy, że Paweł, poprzez swojego sekretarza Tercjusza (w. 22), łączy Tymoteusza, Jasona i Sosypatra z Lucjuszem, nazywając ich moimi rodakami (w. 21). Jeśli Łukasz i Lucjusz to jedna i ta sama osoba, przy czym pierwsze imię jest zdrobnieniem drugiego, wówczas mamy tu do czynienia z bardzo interesującym przypadkiem, który (choć nie dowodzi jednoznacznie żydowskiego pochodzenia Łukasza) skutecznie podważa argument z Listu do Kolosan 4.
Celem tego artykułu nie było i nadal nie jest udowodnienie, że Łukasz był Żydem. Przy braku wystarczających danych zapewne nie jest to możliwe. Celem było raczej zaproponowanie bardziej wyważonej i ostrożnej oceny, którą można streścić następująco: Nie istnieją poważne powody, by nadal twierdzić, że Łukasz był z całą pewnością poganinem.
