Wyobraź sobie fragment Pisma, który od wieków rozpala dyskusje i dzieli dwie wielkie tradycje wiary. W samym centrum sporu znajduje się jeden werset z Księgi Izajasza (7,14). Chrześcijanie widzą w nim zapowiedź cudownych narodzin Jezusa z Dziewicy, proroctwo, które stało się jednym z filarów Nowego Przymierza. Żydowscy uczeni natomiast utrzymują, że ten tekst został źle zrozumiany i zniekształcony przez tłumaczenia oraz upływ czasu. Gdzie więc leży prawda? Spróbujmy wspólnie rozwikłać tę zagadkę, a odkrycie może naprawdę cię zaskoczyć.
Werset, o którym mowa, w oryginalnym hebrajskim brzmi:
לָכֵן יִתֵּן אֲדֹנָי הוּא, לָכֶם אוֹת: הִנֵּה הָעַלְמָה, הָרָה וְיֹלֶדֶת בֵּן, וְקָרָאת שְׁמוֹ, עִמָּנוּ אֵל
W chrześcijańskich przekładach, werset ten oddano następująco:
„Dlatego Pan sam da wam znak: Oto dziewica pocznie i porodzi syna, i nazwie go imieniem Emmanuel.” (Iz 7,14, NASB)
W żydowskich tłumaczeniach sens tego wersetu jest inny:
„Dlatego Pan sam da wam znak: Oto młoda kobieta pocznie i porodzi syna, i nazwie go imieniem Immanuel.” (Iz 7,14, JPS)
Ewangelista Mateusz wyraźnie łączy ten werset z narodzinami Jezusa:
„A stało się to wszystko, aby się wypełniło słowo Pańskie wypowiedziane przez proroka: Oto Dziewica pocznie i porodzi Syna, któremu nadadzą imię Emmanuel, to znaczy: Bóg z nami.” (Mt 1,22–23)
Zarzut wobec takiej interpretacji u Mateusza jest podwójny. Po pierwsze, proroctwo dotyczyło wydarzenia, które miało się rozegrać 700–800 lat przed narodzeniem Jezusa. Po drugie, Mateusz, jak się twierdzi, posłużył się niewłaściwym tłumaczeniem: zamiast „dziewica” powinno być „młoda kobieta”.
Pierwszy zarzut
Proroctwo zostało przekazane królowi Achazowi z Judy (ok. 735–715 r. p.n.e.) w czasie wojny syro-efraimskiej, gdy Judzie groziła inwazja ze strony Syrii (Aramu) i Izraela (Efraima). Rezyn, król Aramu, i Pekach, król Izraela, zaatakowali Jerozolimę, lecz bezskutecznie (Iz 7,1). Znak, o którym mówi prorok, miał więc dotyczyć bezpośrednio sytuacji Achaza, a nie wydarzeń sprzed 700–800 lat później, z czasów Jezusa. Dziecko, o którym mowa, prawdopodobnie syn Izajasza, Maher-Szalal-Chasz-Baz (Iz 8), lub Ezechiasz, miało symbolizować Boże wybawienie, które miało nastąpić wkrótce potem. Niektórzy komentatorzy uważają, że proroctwo przechodzi od czasów Achaza do czasów mesjańskich, ponieważ w tekście hebrajskim zmienia się liczba: z „ty” (pojedynczego, odnoszącego się do króla Achaza) na „wy” (liczbę mnogą, odnoszącą się do domu Dawida). Inni proponują koncepcję podwójnego wypełnienia: jedno spełnienie w czasach Achaza, drugie w czasach Chrystusa. Pojawia się jednak pytanie: czy takie wyjaśnienie rzeczywiście oddaje sposób, w jaki Ewangelista Mateusz rozumiał żydowskie proroctwo?
Metoda interpretacyjna Mateusza
Dziś proroctwo często rozumiemy jako zapowiedź przyszłych wydarzeń, lecz starożytni Izraelici pojmowali je inaczej: prorocy byli Bożymi posłańcami, przekazującymi słowa Boga, które odnosiły się przede wszystkim do bieżącej sytuacji ich ludu. Aby to zilustrować, warto przyjrzeć się temu, jak Ewangelista Mateusz, w pozornie niezwiązanym przypadku, łączy powrót Jezusa z Egiptu ze starożytnymi słowami proroka Ozeasza, ukazując głębsze, nieprorocze w sensie przewidywania podejście do proroctwa.
„Przebywał tam aż do śmierci Heroda, aby się wypełniło słowo, które Pan powiedział przez proroka: Z Egiptu wezwałem Syna mego.” (Mt 2,15)
Wyraźnie widać, że Ozeasz nie przewidywał przyszłości, lecz rozważał przeszłość. Przez proroka Bóg przypomina Izraelitom o swoim wcześniejszym wybawieniu:
„Miłowałem Izraela, gdy jeszcze był dzieckiem, i z Egiptu wezwałem syna mego.” (Oz 11,1)
Oz 11,1 („Z Egiptu wezwałem syna mego”) odnosi się historycznie do wyjścia Izraela z Egiptu, nie jest więc proroctwem zapowiadającym przyszłość. Mateusz stosuje jednak interpretację typologiczną, odnosząc ten fragment do ucieczki Jezusa do Egiptu, widząc w Nim ostatecznego „Syna”, który wypełnia w sobie historię Izraela. Takie podejście, zwane typologią lub analogią, jest częstą metodą interpretacyjną w Nowym Testamencie.
Drugi zarzut
Przejdźmy teraz do bardziej złożonego, lecz równie istotnego zarzutu. Żydowscy uczeni często twierdzą, że słowo tłumaczone w Iz 7,14 jako „dziewica” nie powinno być w żadnym wypadku tak oddawane, ponieważ jego właściwe znaczenie to raczej „młoda kobieta”. Ich zdaniem, gdyby prorok Izajasz chciał jednoznacznie wskazać na dziewicę, użyłby hebrajskiego słowa בְּתוּלָה (betulá), a nie עַלְמָה (almá).
W dalszej części rozważań autor wskazuje, że w języku hebrajskim biblijnym występują trzy główne słowa, które (zależnie od kontekstu) mogą oznaczać zarówno „młodą kobietę”, jak i „dziewicę”. Są to: almá, na’arah i betulá.
- עַלְמָה (almá) oznacza przede wszystkim „młodą kobietę” w wieku dojrzałym do zamążpójścia. W domyśle często zakłada dziewictwo, zgodnie z ówczesnymi normami kulturowymi, lecz nie określa go wprost. To właśnie to słowo pojawia się w Iz 7,14.
- נַעֲרָה (na’arah) to ogólne określenie młodej dziewczyny, zazwyczaj nastolatki lub dziewczęcia przed okresem dojrzałości. Nie odnosi się bezpośrednio do jej stanu fizycznego, lecz w kontekście biblijnym często zakłada, że jest dziewicą.
- בְּתוּלָה (betulá) to słowo najczęściej tłumaczone jako „dziewica”, jednak również wymaga doprecyzowania. W wielu miejscach Pisma pojawia się w połączeniu z wyrażeniem „która nie poznała mężczyzny”, co dopiero w pełni potwierdza znaczenie dziewictwa. W Pwt 22,13–21 wspomina się o בְּתוּלִים (betulim), czyli „oznaki dziewictwa”.
Istnieje bardzo ważny fragment Pisma, który należy wziąć pod uwagę, taki, w którym wszystkie trzy wspomniane słowa pojawiają się w odniesieniu do jednej i tej samej osoby, Rebeki. W Księdze Rodzaju czytamy opis Rebeki, przyszłej żony Izaaka, określonej jako młoda dziewica:
„Dziewczyna (הַנַּעֲרָה – ha-na’arah) była bardzo piękna, dziewica (בְּתוּלָה – betulá), której nie poznał żaden mężczyzna (וְאִישׁ לֹא יְדָעָהּ – we’isz lo jeda’ah).” (Rdz 24,16)
Następnie sługa Abrahama, opowiadając o treści swojej modlitwy o wskazanie żony dla Izaaka, odnosi się do Rebeki, używając określenia עַלְמָה (almá):
„Oto ja stoję przy źródle wody; niech więc się tak stanie, że dziewczyna (הָעַלְמָה – ha-almá), która przyjdzie czerpać wodę…” (Rdz 24,43)
Widzimy więc, że w jednym rozdziale Rebekę opisano trzema różnymi słowami: na’arah, betulá i almá. Tak jak w Iz 7,14, również tutaj „młoda kobieta” (almá) jest domyślnie uznana za dziewicę, zgodnie z ówczesnymi realiami i kontekstem biblijnym.
Septuaginta (Stary Grecki Przekład Biblii)
Septuaginta (LXX), czyli grecki, przedchrześcijański przekład Biblii Hebrajskiej, oddaje hebrajskie słowo עַלְמָה (almá) w Iz 7,14 za pomocą greckiego słowa παρθένος (parthénos), które zazwyczaj (choć nie zawsze) oznacza „dziewicę”. Warto jednak zauważyć, że parthénos bywa w Septuagincie używane dość elastycznie. W większości przypadków oznacza dziewicę, lecz w niektórych kontekstach przyjmuje szersze znaczenie. To samo greckie słowo παρθένος zostało użyte do oddania hebrajskiego בְּתוּלָה (betulá) w Rdz 24,16 i Jl 1,8, a także עַלְמָה (almá) w Rdz 24,43. Wskazuje to, że parthénos mogło oznaczać po prostu młodą, niezamężną kobietę, którą ze względu na ówczesne normy kulturowe domyślnie uznawano za dziewicę. Użycie słowa parthénos przez Ewangelistę Mateusza w cytacie z Iz 7,14 (Mt 1,23) odzwierciedla właśnie to szersze znaczenie występujące w Septuagincie. W ten sposób Mateusz wspiera chrześcijańską interpretację dziewiczego poczęcia, nie przecząc jednak semantycznemu zakresowi hebrajskiego almá. Wybór słowa parthénos w Septuagincie stanowi zatem swoisty pomost między światem hebrajskim a greckim i przyczynia się do nadania temu wersetowi głębokiego teologicznego znaczenia w pierwotnym chrześcijaństwie.
Dlaczego nie w najstarszej Ewangelii?
Spośród ewangelii synoptycznych Ewangelia według św. Marka jest powszechnie uznawana za najstarszą i tradycyjnie przypisywana Janowi Markowi, który miał spisać świadectwo apostoła Piotra. W tej najwcześniejszej Ewangelii (Mk 1,1–11), rozpoczynającej się od chrztu Jezusa i Jego działalności publicznej, nie ma wzmianki o dziewiczym poczęciu. Możliwe, że w czasie jej powstawania wiedza o tym intymnym szczególe nie była jeszcze powszechnie znana. Apostoł Paweł, którego listy w naszych Bibliach znajdują się po ewangeliach, lecz chronologicznie powstały wcześniej, również nie wspomina wprost o dziewiczym poczęciu. W swoich listach koncentruje się przede wszystkim na śmierci, zmartwychwstaniu i boskim synostwie Jezusa. Używa takich sformułowań, jak „zrodzony z niewiasty” (Ga 4,4) oraz „pochodzący z rodu Dawida według ciała” (Rz 1,3–4), które są ogólne i nie potwierdzają ani nie wykluczają dziewiczego poczęcia. Jego milczenie może sugerować, że nie posiadał takiej wiedzy, uznał ją za teologicznie nieistotną lub po prostu zakładał, że jest to fakt powszechnie znany; pozostaje więc niepewne, czy znał tę tradycję w formie, w jakiej została później opisana w Ewangeliach. Tylko Ewangelie według św. Łukasza i św. Mateusza dają mocne świadectwo dziewiczego poczęcia (Łk 1,26–38; Mt 1,18–25). Najbardziej logiczne wyjaśnienie zakłada, że autor Łukaszowej Ewangelii, który sam wspomina, iż starannie badał wszystkie wydarzenia z życia Jezusa (Łk 1,1–4), przeprowadził rozmowy z osobami z najbliższego otoczenia Jezusa, być może nawet z samą Maryją. To tłumaczy, dlaczego właśnie w Ewangelii Łukasza znajdujemy najwięcej szczegółów dotyczących Matki Jezusa: scenę Zwiastowania (Łk 1,26–38), nawiedzenie Elżbiety (Łk 1,39–56) oraz hymn Magnificat (Łk 1,46–55), które nie pojawiają się w innych ewangeliach.
Zakończenie
Odpowiadając na zasadnicze pytanie postawione w tym artykule, czy prorok Izajasz zapowiedział dziewicze poczęcie?, należy stwierdzić: tak i nie. Izajasz rzeczywiście wypowiedział proroctwo o charakterze wyroczni, odnoszące się do przyszłości, gdy przemawiał do króla Achaza. Jednak znak, który miałby spełnić się dopiero po 700–800 latach, nie miałby dla Achaza żadnego znaczenia; on potrzebował pomocy w swojej ówczesnej, realnej sytuacji politycznej. Ewangelista Mateusz nie twierdził więc, że Izajasz przewidział przyszłość w sensie czysto chronologicznym, lecz że proroctwo to zostało wypełnione w nowym sensie, nabrało pełniejszego znaczenia w świetle wydarzeń z życia Jezusa. Autor Ewangelii Mateusza wcale się nie pomylił ani nie oparł na błędnym tłumaczeniu. Świadomie posłużył się greckim przekładem Septuaginty, w którym hebrajskie słowo עַלְמָה (almá) zostało oddane jako παρθένος (parthénos), czyli termin, który w grece najczęściej oznacza „dziewicę”, zwłaszcza w kontekście kulturowym młodych, niezamężnych kobiet. On sam oraz jego pierwotna wspólnota żydowskich chrześcijan (mesjańskich Żydów) byli zgodni z przedchrześcijańską tradycją Septuaginty (LXX), że Iz 7,14 najlepiej oddać słowami: „Oto Dziewica pocznie i porodzi Syna, i nazwie Go imieniem Emmanuel.” W ten sposób Mateusz nie tyle zmienił znaczenie proroctwa Izajasza, ile ukazał jego głębszy, duchowy wymiar, wypełniony w osobie Jezusa Chrystusa, Boga z nami.
