Księgi Henocha, zbiór starożytnych żydowskich tekstów przypisywanych Henochowi, pradziadowi Noego, zajmują szczególne miejsce w badaniach biblijnych. Obejmują one 1 Henocha, 2 Henocha i 3 Henocha, a choć nie należą do kanonu Pisma Świętego w większości tradycji chrześcijańskich, stanowią niezwykle cenne źródło wiedzy o judaizmie okresu Drugiej Świątyni, tj. religijnym i kulturowym środowisku, z którego wyrósł Nowy Testament. Niniejszy artykuł omawia treść poszczególnych ksiąg henochicznych, ich wkład w zrozumienie motywów obecnych w Nowym Testamencie, powody, dla których wciąż budzą tak duże zainteresowanie, oraz wskazuje, w jaki sposób chrześcijanie mogą odpowiedzialnie sięgać po te pisma.
Treść Ksiąg Henocha
1 Henoch
Pierwsza Księga Henocha, często nazywana Etiopską Księgą Henocha, jest najważniejsza i najbardziej wpływowa spośród trzech. Zachowała się w języku gəʿez (języku starożytnej Etiopii), a pierwotnie została napisana po aramejsku, prawdopodobnie między III w. p.n.e. a I w. n.e. Jest to dzieło złożone, składające się z pięciu części. Księga Czuwających (rozdz. 1–36) opisuje upadek aniołów, zwanych „czuwającymi” (watchers), którzy zstąpili na ziemię, pojęli za żony ludzkie kobiety i zrodzili z nimi Nefilimów, przekazując ludziom zakazaną wiedzę. Bóg osądza tych aniołów, wiążąc ich aż do dnia ostatecznego sądu, a Henoch pełni funkcję pośrednika między nimi a Bogiem (1 Hen 10,4–8). Księga Przypowieści (rozdz. 37–71) wprowadza postać Mesjasza, Syna Człowieczego, który wykonuje sąd i króluje nad sprawiedliwymi (1 Hen 46,1–4). Księga Astronomiczna (rozdz. 72–82) przedstawia wizje Henocha dotyczące zjawisk niebieskich i opisuje słoneczny kalendarz 364-dniowy, który podkreśla porządek stworzenia. Księga Snów (rozdz. 83–90) to alegoryczna historia Izraela przedstawiona w obrazie zwierząt, zakończona wizją królestwa mesjańskiego. Ostatnia część, List Henocha (rozdz. 91–108), zawiera napomnienia etyczne i ostrzeżenia przed sądem Bożym, wzywając sprawiedliwych do wytrwałości i wierności.
2 Henoch
Druga Księga Henocha, znana jako Słowiańska Księga Henocha, zachowała się w staro-cerkiewnosłowiańskim i prawdopodobnie powstała w I w. n.e., choć jej dokładne pochodzenie pozostaje przedmiotem sporów. Składa się z dwóch głównych części. Pierwsza (rozdz. 1–38) opisuje wstąpienie Henocha do nieba, gdzie, prowadzony przez aniołów, poznaje tajemnice kosmosu, tron Boży i losy dusz. Druga część (rozdz. 39–68) przedstawia powrót Henocha na ziemię, gdzie przekazuje swoim dzieciom pouczenia o sprawiedliwości, kosmologii i eschatologii, po czym ponownie zostaje zabrany do nieba. Tekst ten ma charakter mistyczno-apokaliptyczny, kładąc nacisk na mądrość Bożą i etyczne życie.
3 Henoch
Trzecia Księga Henocha, zwana też Hebrajską Księgą Henocha, to późniejsze dzieło z okresu V–VI w. n.e., osadzone w tradycji mistyki Merkabah. Została napisana po hebrajsku i opisuje przemianę Henocha w anioła Metatrona, zwanego „Księciem Obecności” (Sar ha-Panim). Tekst (rozdz. 1–48) przedstawia wywyższenie Henocha, opis hierarchii niebiańskiej i tron Boga. Choć 3 Henoch ma mniejsze znaczenie dla bezpośrednich badań nad Nowym Testamentem, stanowi istotny punkt odniesienia dla zrozumienia wczesnochrześcijańskiej angelologii i tradycji mistycznych.
Znaczenie Ksiąg Henocha dla tematów Nowego Testamentu
Księgi Henocha rzucają światło na szereg teologicznych i eschatologicznych pojęć, które są kluczowe dla Nowego Testamentu, dostarczając kontekstu dla jego języka i idei. Po pierwsze, pojęcie „Syna Człowieczego” w Księdze Przypowieści 1 Henocha ma szczególne znaczenie. Jest tam opisany jako istota preegzystująca i boska, która sądzi niegodziwych i zbawia sprawiedliwych (1 Hen 46,1: „I ujrzałem Tego, który miał głowę dni, a jego głowa była biała jak wełna, a z Nim był inny, którego oblicze miało wygląd człowieka”). Postać ta wykazuje wyraźne podobieństwo do nowotestamentowego obrazu Jezusa jako Syna Człowieczego (Mk 13,26; Mt 25,31–32). Obrazy z 1 Henocha prawdopodobnie wpłynęły na mesjańskie oczekiwania pierwszych chrześcijan.
Po drugie, Księgi Henocha wnoszą istotny wkład w rozwój angelologii i demonologii Nowego Testamentu. Księga Czuwających (1 Hen 6–16) opisuje upadek aniołów, którzy złączyli się z ludźmi, rodząc Nefilimów, oraz ich przywódcę Azazela, którego Bóg wiąże aż do dnia sądu (1 Hen 10,4–8). Motywy te stanowią tło dla nowotestamentowych odniesień do upadłych aniołów (2 P 2,4; Jud 1,6) i związania Szatana (Ap 20,1–3). Co znamienne, List Judy 1,14–15 cytuje bezpośrednio 1 Henocha 1,9: „Oto Pan przyszedł z miriadami swoich świętych, aby dokonać sądu nad wszystkimi”, co wskazuje, że niektórzy wczesnochrześcijańscy autorzy uważali Księgę Henocha za autorytatywną lub przynajmniej wpływową.
Po trzecie, eschatologiczna wizja świata w Księgach Henocha jest zbieżna z nauczaniem Nowego Testamentu o sądzie i życiu wiecznym. Opisy zmartwychwstania, nagrody i kary wiecznej (1 Hen 22,1–14; 91,7–10) współbrzmią z tekstami takimi jak Mt 25,46 czy Ap 20,11–15. Podobnie obrazy raju w 2 Hen 8–10 przypominają nowotestamentowe opisy nieba (J 14,2; Ap 21,1–4). Z kolei sugestywne opisy Gehenny i otchłani (1 Hen 10,13; 21,7–10) prawdopodobnie wpłynęły na ukształtowanie się nowotestamentowego obrazu piekła (Mk 9,43–48).
Po czwarte, napomnienia etyczne i apokaliptyczne w Liście Henocha (1 Hen 91–108) oraz nauki 2 Henocha (2 Hen 44–50) znajdują paralelę w nowotestamentowych wezwaniach do sprawiedliwości i wytrwałości w obliczu prześladowań (Jk 1,12; 1 P 4,12–19). Na przykład ostrzeżenia Henocha przed zepsuciem świata (1 Hen 94,6–8) przypominają ostrzeżenia NT przed fałszywymi nauczycielami (2 Tm 4,3–4).
Wreszcie, kosmologiczne wizje 2 Henocha, zwłaszcza jego wstąpienie przez kolejne niebiosa (2 Hen 3–22), wykazują podobieństwo do nowotestamentowych relacji o mistycznych objawieniach nieba (2 Kor 12,2–4; Ap 4,1–11). Te tradycje mistyczne wpłynęły na wczesnochrześcijańskie rozumienie objawienia Bożego i życia pozagrobowego.
Powody ciągłego zainteresowania
Księgi Henocha od wieków fascynują zarówno uczonych, jak i zwykłych czytelników, z kilku istotnych powodów. Z historycznego punktu widzenia rzucają one światło na judaizm okresu Drugiej Świątyni, dostarczając kontekstu dla apokaliptycznego i mesjańskiego języka Nowego Testamentu. Odkrycie fragmentów 1 Henocha wśród Zwojów znad Morza Martwego (np. 4Q201–212) potwierdziło ich starożytne pochodzenie i wpływ, wywołując na nowo zainteresowanie badaczy. Z teologicznego punktu widzenia ich niejednoznaczny status kanoniczny, tj. uznawane za Pismo Święte przez Etiopski Kościół Ortodoksyjny, a cytowane przez wczesnych chrześcijan, takich jak Tertulian (O stroju kobiet 1,3), rodzi pytania o proces kształtowania się kanonu biblijnego. W kulturze popularnej księgi te przyciągają uwagę swoją żywą symboliką upadłych aniołów, kosmicznych bitew i tajemnej wiedzy, co często prowadzi do sensacyjnych interpretacji w teoriach spiskowych i duchowości ezoterycznej.
Odpowiedzialne korzystanie z Ksiąg Henocha przez chrześcijan
Chrześcijanie powinni podchodzić do Ksiąg Henocha z rozeznaniem, uznając ich wartość historyczną, a jednocześnie szanując fakt, że w większości tradycji nie należą one do kanonu Pisma Świętego. Po pierwsze, należy studiować te teksty w ich właściwym kontekście, korzystając z opracowań naukowych, takich jak komentarz George’a W.E. Nickelsburga 1 Enoch: A Commentary, które pomagają zrozumieć ich tło kulturowe i teologiczne. Po drugie, księgi te mogą uzupełniać, lecz nie zastępować nauk Pisma Świętego. Na przykład obraz Syna Człowieczego w 1 Henochu może pogłębiać rozumienie tytułów Jezusa, lecz nie posiada takiego samego autorytetu jak teksty kanoniczne. Po trzecie, należy unikać sensacyjnych interpretacji, które przesadnie podkreślają ich „ukryty” charakter. Zamiast tego warto koncentrować się na ich rzeczywistym wkładzie teologicznym. Po czwarte, konieczna jest teologiczna pokora, świadomość, że księgi te odzwierciedlają różnorodne nurty myśli żydowskiej, a nie w pełni rozwiniętą doktrynę chrześcijańską. Wreszcie, warto czytać je we wspólnocie wiary lub pod kierunkiem kompetentnych nauczycieli i badaczy, gdyż literatura apokaliptyczna jest złożona i łatwa do błędnej interpretacji.
Zakończenie
Księgi Henocha stanowią okno na religijny świat judaizmu epoki Drugiej Świątyni, pogłębiając nasze zrozumienie nowotestamentowych tematów, takich jak postać Syna Człowieczego, angelologia, eschatologia, etyka i kosmologia. Ich historyczne znaczenie, niejednozniczny status kanoniczny oraz plastyczny, symboliczny język tłumaczą ich nieustającą atrakcyjność zarówno dla badaczy, jak i dla wierzących. Chrześcijanie powinni jednak podchodzić do tych pism z rozwagą i pokorą, uznając ich wartość historyczno-teologiczną, lecz nie stawiając ich na równi z Pismem Świętym. Księgi Henocha mogą stanowić pożyteczne uzupełnienie, pomagając lepiej zrozumieć tło Nowego Testamentu, zwłaszcza jego apokaliptyczny język i żydowskie korzenie, ale nie powinny zastępować Objawienia kanonicznego. Czytane z wiarą, świadomością ich kontekstu i pomocą rzetelnych opracowań naukowych, pisma Henocha mogą wzbogacić duchowe życie wierzącego, prowadząc do głębszego docenienia zakorzenienia Nowego Testamentu w tradycji Izraela, przy jednoczesnym zachowaniu wierności biblijnemu kanonowi.
