Zaraz po tym, jak Bóg polecił człowiekowi, aby jadł swobodnie z każdego drzewa w ogrodzie, a zabronił mu jeść z Drzewa Poznania Dobra i Zła (Rdz 2,16–17), Pan powiedział o człowieku:
„Nie jest dobrze, żeby mężczyzna był sam: uczynię mu odpowiednią dla niego pomoc.” (Rdz 2,18)
Jedno po drugim, zwierzęta zostały przyprowadzone do człowieka, a on nadawał im imiona, wykonując powierzoną mu władzę nad stworzeniem. Jednak:
„Lecz dla mężczyzny nie znalazła się pomoc odpowiednia dla niego.” (Rdz 2,20)
Kim jest Ezer KeNegdo?
Wśród współczesnych tłumaczeń, przekłady oddają עֵזֶר כְּנֶגְדּוֹ (ezer kenegdo) jako „pomoc odpowiednia dla niego”. Podkreślmy kilka niuansów, które widać jedynie w hebrajskim.
Po pierwsze, עֵזֶר (ezer) pojawia się dwadzieścia jeden razy w Biblii Hebrajskiej, w przeważającej większości jako określenie Samego Boga jako pomocy Izraela w kontekstach wybawienia (Wj 18,4; Pwt 33,7; Ps 33,20; 70,5). Chociaż nie ma wątpliwości, że w relacji małżeńskiej mężczyzna jest głową przymierza, to określenie kobiety jako ezer nie oznacza podporządkowania. Termin ten niesie w sobie znaczenia siły, wierności oraz gotowości do interwencji i ocalenia partnera za wszelką cenę.
Po drugie, כְּנֶגְדּוֹ (kenegdo) pochodzi od rdzenia נֶגֶד (neged), który oznacza „przeciw, naprzeciw, odpowiadający, vis-à-vis”. Przyimek כְּ (ke-, „jak, jako”) wskazuje na podobieństwo, natomiast rzeczownikowa forma wyraża konfrontację lub odpowiedniość. Wyrażenie jest więc dynamiczne: kobieta jest „pomocą jak jego przeciwieństwo” albo „siłą odpowiadającą mu”. Jest mu równa co do istoty (oboje są אָדָם adam – ludźmi), a jednocześnie stoi naprzeciw niego jako osoba odrębna. Ta napiętość jest zamierzona: jest równa, lecz odmienna; taka sama, a jednak inna.
Słowo „odpowiednia” spłaszcza tę dialektykę do zwykłej „kompatybilności”, podczas gdy hebrajski przywołuje obraz lustra, które zarówno odbija, jak i przeciwstawia się, albo, ujmując trafniej, stawia wyzwanie.
Żebro czy strona?
Nie możemy z całą pewnością wiedzieć, czy pierwotni odbiorcy wyobrażali sobie dosłowną boską „operację”, czy rozumieli tę opowieść jako prawdę wyrażoną w formie symboliczej (pamiętajmy, że podejście naukowe należy do naszej epoki, nie do ich). W Księdze Rodzaju stworzenie הָאָדָם (ha-adam, człowieka) pochodzi z אֲדָמָה (adama, ziemi), a אִשָּׁה (isza, kobieta) od אִישׁ (isz, mężczyzna). Widać wyraźnie ich wzajemne powiązanie. A następnie czytamy:
„Wtedy to Pan sprawił, że mężczyzna pogrążył się w głębokim śnie. Kiedy zaś zasnął, wyjął jedno z jego żeber, a miejsce to zapełnił ciałem.” (Rdz 2,21)
Rzeczownik zwykle tłumaczony jako „żebro” to צֵלָע (tsela). Występuje w Biblii Hebrajskiej około czterdziestu jeden razy, ale tylko tutaj (Rdz 2,21–22) odnosi się do części ludzkiego ciała. W przytłaczającej większości przypadków oznacza jednak „bok / stronę”:
– bok arki (np. Wj 25,12.14; 37,3.5),
– bok przybytku (np. Wj 26,20.26–27; 36,25.31–32),
– „stok” lub „bok” wzgórza (2 Sm 16,13),
– a w kilku miejscach deskę lub belkę konstrukcyjną (1 Krl 6,15–16; 7,3) oraz boczne pomieszczenia (1 Krl 6,5–6; Ez 41,5–9).
W starożytnej greckiej Biblii (Septuagincie) użyto słowa πλευρά (pleura), które przede wszystkim znaczy „strona, bok”, a „żebro” jest znaczeniem wtórnym. Natomiast w łacińskiej Wulgacie (IV/V w.) św. Hieronim oddał to jako costa, które w łacinie przede wszystkim oznacza „żebro”. W ten sposób w tradycji zachodniej znaczenie „żebro” wysunęło się na pierwszy plan, podczas gdy w hebrajskim dominującym znaczeniem pozostaje „bok/strona”.
W wielu współczesnych przekładach języków obcych wciąż utrzymano „żebro”, jednak część nowszych tłumaczy wraca do sensu hebrajskiego, oddając צֵלָע jako „bok” lub „jedną z jego stron”. Wybór słowa צֵלָע w oryginalnym tekście hebrajskim najprawdopodobniej przywołuje obraz podziału czegoś symetrycznego na dwie połówki. To sugeruje, że w opowieści z Księgi Rodzaju człowiek zostaje rozpołowiony, a nie że „wyjęto z niego pojedyncze kości”. (To stanie się bardzo istotne w dalszej części tekstu.)
Ponadto czytamy:
„Po czym Pan Bóg z żebra, które wyjął z mężczyzny, zbudował niewiastę i przyprowadził ją do mężczyzny.” (Rdz 2,22)
Czasownik בָּנָה (bana, „zbudował”) jest zazwyczaj używany na określenie wznoszenia domu lub ołtarza (np. Rdz 8,20; 1 Krl 6,1), a nie biologicznego stworzenia (do którego stosuje się inne słowo, יָצַר jatsar, por. Rdz 2,19 w odniesieniu do zwierząt). Dobór słownictwa sugeruje więc, że kobieta jest tu ukazana jako budowla siły i piękna.
Jedno ciało
W odpowiedzi na stworzenie kobiety mężczyzna reaguje radością, ponieważ ezer kenegdo został odnaleziony. Czytamy:
„Ta dopiero jest kością z moich kości i ciałem z mego ciała! Ta będzie się zwała ‘niewiastą’, bo ta z mężczyzny została wzięta.” (Rdz 2,23)
Tłumaczenia biblijne oddają podstawowe znaczenie, ale pomijają brzmieniową głębię hebrajskiego. אִישׁ (isz, mężczyzna) i אִשָּׁה (isza, kobieta) mają te same spółgłoski (אש), różnią je samogłoski i końcówka żeńska. W hebrajskim imiona same ogłaszają pochodzenie i pokrewieństwo: kobieta jest „mężczyznowa” – wzięta z mężczyzny. Wyrażenie זֹאת הַפַּעַם (zot hapa’am, „ta dopiero”, „tym razem”) wskazuje na spełnienie oczekiwania po tym, jak pośród zwierząt nie znalazła się żadna kenegdo. A następnie:
„Dlatego to mężczyzna opuszcza ojca swego i matkę swoją i łączy się ze swoją żoną tak ściśle, że stają się jednym ciałem.” (Rdz 2,24)
Czasownik „opuści” (ya‘azov) oznacza radykalne zerwanie z więzią rodzicielską, odwracając dawny model, według którego mężczyzna często pozostawał bardziej związany ze swoją rodziną niż z żoną. Czasownik „łączy się” (davaq) używany jest dla najwyższego poziomu przymiernej wierności (por. Pwt 10,20). Wyrażenie „jedno ciało” (basar echad) oznacza nie tylko sferę cielesną, lecz zjednoczenie, które odwraca wcześniejszy podział człowieka w opisie stworzenia (Rdz 2,21).
Według tej narracji Adam, pozbawiony swojej „strony”, jest jedynie połową pierwotnej całości; potrzebuje kobiety, utworzonej z jego boku, aby znowu stać się pełnią jednego ciała. Tłumaczenie צֵלָע (tsela) jako „bok” zamiast „żebro” nie ułatwia wyjaśniania tego opowiadania ludziom spoza kręgu wiary, ale czyni je spójnym, pięknym i znaczącym w swoim własnym języku i kontekście.
Zakończenie
U zarania stworzenia Bóg wpisał w ludzką duszę odwieczną prawdę: nie zostaliśmy uformowani do samotności. Z boku mężczyzny ukształtował kobietę jako potężną ezer kenegdo, Jego rozstrzygającą odpowiedź na samotność. Nie jest ona dodatkiem ani późniejszym pomysłem, lecz boskim arcydziełem siły i doskonałej odpowiedniości: partnerką, która odzwierciedla, a jednocześnie stawia wyzwanie; sprzymierzeńcem, który dopełnia.
Jednak echo Edenu wykracza poza małżeństwo. Każdy isz i isza, wdowiec, rozwiedziony czy samotny, pozostaje połową większej całości, tęskniąc za ponownym złączeniem we wspólnocie przymierza. Jak lustra trzymane w Bożych dłoniach, stoimy naprzeciw siebie (kenegdo): różni, a jednak pokrewni, oddzieleni od pierwotnej jedności stworzenia, aby zostać ponownie przyciągnięci do świętej więzi przynależenia.
