Krótka i zagadkowa wzmianka o Henochu w Biblii od dawna fascynuje zarówno Żydów, jak i chrześcijan, pozostawiając ich z głęboką ciekawością dotyczącą jego życia, a jeszcze bardziej jego tajemniczego losu. Księga Rodzaju przedstawia Henocha z uderzającą zwięzłością, oferując niewiele szczegółów o tym, kim był i dlaczego został zabrany przez Boga (Rdz 5,21–24). Ten niedostatek informacji jedynie podsycił wielowiekowe spekulacje, inspirując bogactwo tradycji pozabiblijnych, które próbują wypełnić luki.
Różne starożytne teksty, spisane długo po powstaniu Biblii, przedstawiają rozmaite, często rozbudowane opowieści o roli Henocha, jego niezwykłym odejściu z ziemi oraz jego niezwykłej pozycji w zaświatach. Pisma te, wywodzące się z różnych tradycji kulturowych i teologicznych, rozwijają biblijną narrację w sposób pełen wyobraźni. Jednakże, ponieważ zostały stworzone wiele stuleci po spisaniu Księgi Rodzaju (która sama powstała długo po wydarzeniach związanych z Henochem), ich twierdzenia pozostają spekulatywne, dodając raczej warstw tajemnicy (a niekoniecznie dodatkowej wiedzy) do postaci już i tak enigmatycznej.
Zrozumieć Pseudepigrafy
Ponieważ ten artykuł analizuje źródła, które twierdzą, że przekazują dodatkową biblijną wiedzę o losie Henocha, konieczne jest zrozumienie, czym są te teksty i kiedy prawdopodobnie powstały.
Nadszedł moment, aby wprowadzić kluczowy termin naukowy, pseudepigrafy. Pseudepigrafy to starożytny gatunek literacki, który przypisuje teksty dobrze znanym postaciom (takim jak patriarchowie, prorocy czy apostołowie) choć w rzeczywistości nie oni je napisali. Współczesny czytelnik może odbierać to określenie jako oszustwo lub fałszerstwo, lecz taki osąd jest błędny. Starożytni autorzy i odbiorcy nie postrzegali kwestii autorstwa w taki sposób, jak robimy to dzisiaj. Przypisywanie dzieła czczonej postaci było często formą uhonorowania tradycji, powiązania nowych idei z uznaną autorytetem oraz osadzenia tekstu w określonej linii teologicznej. Zamiast oszustwa praktyka ta stanowiła akt czci, sposób, by nowe interpretacje powiązać z mądrością przeszłych pokoleń.
Wśród najbardziej znanych przykładów pseudepigrafów znajdują się Księgi Henocha, które w znacznym stopniu rozbudowują biblijną historię tej postaci. Bez zrozumienia kulturowych i literackich konwencji starożytnej pseudepigrafii współcześni czytelnicy mogą błędnie odczytywać te teksty jako roszczące sobie prawo do bycia naprawdę napisanymi przez biblijnych autorów. Tymczasem należy je postrzegać raczej jako pomocne komentarze teologiczne starożytnych wierzących, które dają nam rzadką możliwość zajrzenia w okno starożytnych wspólnot i ich teologicznych zmagań, tak podobnych do tych, które podejmujemy wobec tych samych biblijnych tekstów dzisiaj.
Zrozumienie Targumu i Midraszu
Choć pojęcia te odegrają mniejszą rolę w naszym artykule, są kluczowe dla zrozumienia starożytnej żydowskiej interpretacji biblijnej. Muszą więc zostać przynajmniej ogólnie przedstawione, abyś wiedział(a), co oznaczają, kiedy pojawią się w dalszej części.
Targum odnosi się do starożytnego aramejskiego tłumaczenia oraz interpretacyjnej parafrazy Biblii Hebrajskiej. Powstał w okresie Drugiej Świątyni (ok. 500 p.n.e.–70 n.e.) i był używany w synagogach, aby pomóc Żydom mówiącym po aramejsku lepiej obcować z hebrajskim Pismem. W przeciwieństwie do ścisłych tłumaczeń, Targumy często rozwijają tekst poprzez dodanie wyjaśnień, refleksji teologicznych i innego rodzaju komentarzy, łącząc tłumaczenie z interpretacją. Choć „Targum” dosłownie oznacza „tłumaczenie”, nie jest to tłumaczenie w nowoczesnym sensie tego słowa. W trakcie wspólnotowego studiowania Pisma, w dialogu z innymi wierzącymi, pełnił funkcję narzędzia interpretacyjnego i „interaktywnego”.
Midrasz reprezentuje rabiniczną tradycję głębokiego zgłębiania Pisma, charakteryzującą się wykraczaniem poza dosłowne znaczenie tekstu. Występuje w dwóch głównych formach, z których jedna, Midrasz Aggada, jest szczególnie istotna. Bada ona narracyjne, moralne i teologiczne nauki poprzez twórczą interpretację. Powstające między 200 a 1000 r. n.e. midrasze starają się rozwiązywać niejasności, wypełniać luki narracyjne i wydobywać ponadczasowe lekcje z Pisma. Ta dynamiczna żydowska metoda interpretacyjna utrzymuje biblijny tekst żywy, pozwalając każdemu pokoleniu angażować się w jego mądrość na nowo,ale niesie również wysokie ryzyko przysłonięcia biblijnego objawienia mądrością komentatorów, którzy często mają dobre intencje, lecz bywa, że są błędnie poinformowani lub ideologicznie ukierunkowani.
Po zdefiniowaniu trzech powyżej wspomnianych pojęć, istotnych dla odpowiedzialnej interpretacji tekstów ekstra- i parabiblijnych (pseudepigrafy, Targum i Midrasz), możemy teraz przyjrzeć się kilku reprezentatywnym przykładom. Poniżej wybraliśmy kilka tematów spośród wielu możliwych.
Przemienienie w istotę niebieską
Istnieje obszerny zbiór odniesień dotyczących Henocha, związanych z jego uwielbieniem i przemianą z istoty ludzkiej w niebiańską. Oto kilka przykładów:
„I Pan powiedział do Michała: Weź Henocha, zdejmij z niego jego ziemskie szaty, namaść go moją słodką wonnością i odziej go szatami mojej chwały.” (2 Hen 22,8)
„I Pan zawołał mnie i powiedział: Henochu, usiądź po mojej lewej stronie razem z Gabrielem.” (2 Hen 24,1)
„A gdy spojrzałem na siebie, byłem jak jeden z pełnych chwały, i nie było żadnej dostrzegalnej różnicy.” (2 Hen 22,10)
W niebiańskiej rzeczywistości Henoch został przemieniony w istotę anielską i otrzymał wysoką rangę w hierarchii niebieskiej. Choć był kiedyś zwykłym człowiekiem, teraz (przynajmniej według „jego” własnego świadectwa) nie było żadnej widocznej różnicy między nim a innymi potężnymi istotami niebieskimi.
Henoch jako niebiański sekretarz
W tekstach związanych z Henochem pojawia się także motyw jego nowej roli jako potężnego niebiańskiego sekretarza/pisarza/pośrednika. Oto kilka przykładów:
„I powiedział do mnie: Henochu, sprawiedliwy pisarzu, idź, oznajmij Czuwającym z nieba, którzy opuścili wysoki nieboskłon…” (1 Hen 15,1)
„Henoch, pisarz sprawiedliwości, został posłany, by ogłosić sąd Czuwającym.” (1 Hen 12,4)
„Henocha umieszczono w Ogrodzie, aby spisywał sądy i uczył sprawiedliwości aniołów.” (Księga Jubileuszów 10,17)
„Henoch, pisarz, został zabrany do niebios, aby wstawiać się za Czuwającymi.” (Księga Gigantów, Zwoje znad Morza Martwego 4Q530)
Fragmenty z 1 Henocha, Księgi Jubileuszów i Księgi Gigantów ukazują Henocha jako sprawiedliwego pisarza i orędownika, powołanego do przekazania boskiego sądu Czuwającym, czyli upadłym aniołom, którzy według 1 Hen 6–11 porzucili swoje niebiańskie role, połączyli się z ludzkimi kobietami i zbezcześcili ziemię, co doprowadziło do potopu. Ta tradycja sprawiedliwego posłańca ogłaszającego sąd zbuntowanym istotom duchowym współbrzmi z odniesieniami w nowotestamentowych listach przypisywanych Piotrowi, zwłaszcza 1 P 3,19–20 i 2 P 2,4–5, gdzie Chrystus opisywany jest jako głoszący do „duchów zamkniętych w więzieniu”, a sąd nad aniołami zostaje powiązany z czasami Noego. Zarówno teksty henochiczne, jak i pisma przypisywane Piotrowi czerpią z tego samego zaplecza teologicznego, zakorzenionego w judaizmie okresu Drugiej Świątyni, dotyczącego Bożej sprawiedliwości, upadku aniołów oraz czasów przedpotopowych.
Jednak Piotr reinterpretował tę tradycję w perspektywie chrystologicznej, podkreślając Boski autorytet Chrystusa, Jego zbawczą misję i ostateczne zwycięstwo, w przeciwieństwie do ludzkiej, pisarskiej i wstawienniczej roli Henocha.
Przemiana Henocha w Metatrona
Najbardziej intrygująca tradycja henochiczna, obecna w 3 Księdze Henocha, wyłania się dopiero w V–VI wieku n.e., znacznie później niż 1 Henoch i 2 Henoch (powstałe pomiędzy 300 p.n.e. a 200 n.e.). Tekst ten opisuje uwielbienie Henocha w sposób, który niesie ze sobą uderzające (i nie do przyjęcia) implikacje teologiczne zarówno dla judaizmu, jak i chrześcijaństwa.
W 3 Henochu rabbi Iszmael odbywa podróż do nieba, gdzie spotyka Metatrona. Metatron jawi się jako najwyższy anioł (podobny do koncepcji Anioła Pańskiego), często identyfikowany z Henochem przemienionym w istotę niebiańską. Pełni funkcję Bożego pisarza, zapisując ludzkie czyny i wydarzenia kosmiczne, a także działa jako boski pośrednik. Etymologia jego imienia jest niepewna i wysunięto wiele teorii. Najbardziej prawdopodobne jednak jest to, że imię Metatron, choć zapisane po hebrajsku, wywodzi się z greckiego wyrażenia meta thronos, które oznacza „obok tronu”.
„Rabi Iszmael powiedział: Święty, niech będzie błogosławiony, wziął mnie i uniósł na wysokość… i ukazał mi Metatrona, swojego sługę… i powiedział do mnie: ‘To jest Henoch, syn Jereda… którego zabrałem spośród nich, którego wyniosłem, aby służył przed Moim Tronem Chwały.’” (3 Hen 4,1–10)
Wywyższony status Metatrona zostaje dodatkowo podkreślony:
„Święty… ustanowił mnie (Metatrona) księciem i władcą nad wszystkimi książętami królestw… A On wypisał swoim palcem, niby piórem ognia, na koronie mojej głowy litery, przez które zostały stworzone niebo i ziemia.” (3 Hen 10,3–6)
„Święty… położył swoją rękę na mnie i pobłogosławił mnie 1 365 000 błogosławieństw. Zostałem powiększony i wzrastałem, aż dorównałem światu długością i szerokością. Uczynił mój tron podobnym do swojego tronu i moją chwałę podobną do swojej chwały… i nazwał mnie „Mniejszym JHWH” w obecności swojego niebiańskiego domu.” (3 Hen 6,1)
Tytuł „Mniejszy JHWH” (יהוה קטן) nadany uwielbionemu człowiekowi w niebie stawia poważne wyzwania teologiczne. Dla chrześcijaństwa pozostaje to w sprzeczności z wiarą w Jezusa jako odwieczne Słowo Boga, równe Ojcu w mocy i chwale, który został ponownie uwielbiony w zmartwychwstaniu i wniebowstąpieniu, a nie jako człowiek wyniesiony do boskiego statusu, jak ma to miejsce w przypadku Henocha. Dla judaizmu istnienie drugiej potężnej istoty w niebie zagraża jego bezkompromisowemu monoteizmowi.
Równoległa narracja w Talmudzie Babilońskim (Hagiga 15a), pochodząca z mniej więcej tego samego okresu, opowiada o czterech rabinach, którzy odwiedzają raj. Ich spotkanie z Metatronem wywołuje głębokie konsekwencje: tylko jeden powraca bezpiecznie, jeden umiera, jeden traci rozum, a Eliszá ben Awuja (zwany Acher, czyli „inny”, po tym jak stał się judeochrześcijaninem/chrześcijańskim Żydem) reaguje w sposób zakazany:
„Acher zobaczył Metatrona siedzącego i zapisującego zasługi Izraela. Powiedział: ‘Przecież nauczano, że w górze nie ma siedzenia, nie ma rywalizacji… Być może — nie daj Boże! — istnieją dwie moce w niebie?!’” Talmud Babiloński, Hagiga 15a)
Opowieść ujawnia, że mimo wykonywania Bożego polecenia Metatron nie powstał, gdy rabini się zbliżyli, co doprowadziło do ich zamieszania. Za ten czyn zostaje zgromiony i otrzymuje czterdzieści ognistych razów od anielskich istot, co ma podkreślić, że w niebie władzę sprawuje tylko jeden autorytet.
Zakończenie
Tradycja henochiczna, z jej barwną opowieścią o wniebowstąpieniu Henocha, jego obowiązkach w świecie niebiańskim oraz przemianie w Metatrona, zaprasza nas w bezkresną wyobraźnię starożytnych żydowskich i wczesnochrześcijańskich myślicieli. Utkane z nici pseudepigrafów, Targumu i Midraszu teksty te stanowią pełne pasji próby rozwikłania tajemnicy krótkiej wzmianki o Henochu w Księdze Rodzaju (5,21–24). Jako historyczne skarby rzucają światło na teologiczne poszukiwania oraz twórczego ducha starożytnych wspólnot, jednak ich spekulatywny charakter i późne powstanie (300 p.n.e.–VI w. n.e.) przypominają nam, że nie stanowią one nieomylnego głosu Bożej prawdy.
Teksty henochiczne, często określane jako „zaginione księgi Biblii”, pozostają w znacznym napięciu z nauczaniem Nowego Testamentu, co podkreśla, dlaczego nigdy nie zostały uznane za Słowo Boże. Ich spekulatywne opowieści odbiegają od tego, co wydaje się dość jasne w Piśmie, szczególnie w sposobie przedstawienia Bożego sądu i autorytetu. W tradycji henochicznej przyczynę potopu upatruje się w „Synach Bożych”, którzy przekroczyli niebiańskie granice, poślubiając ludzkie kobiety, co pozostaje w ostrym kontraście z naciskiem Nowego Testamentu na ludzki grzech jako powód Bożego sądu (Rz 5,12). Ponadto przedstawienie Henocha jako postaci chrystopodobnej, głoszącej duchom w więzieniu, zaciera wyjątkowy autorytet Chrystusa opisany w 1 P 3,19–20, gdzie to Chrystus, nie Henoch, wypełnia tę misję. Najbardziej uderzającym przykładem jest wywyższenie Henocha do rangi Metatrona, „Mniejszego JHWH” (3 Hen 6,1), co stoi w sprzeczności z wysoką chrystologią Ewangelii Jana, która potwierdza, że to Chrystus jest „drugą mocą w niebie”, a nie Henoch (J 1,1.14). Różnice te uwydatniają teologiczny dystans między tradycją henochiczną a przesłaniem Nowego Testamentu, a jednocześnie potwierdzają, że obie tradycje czerpały z tego samego bogatego źródła starożytnego judaizmu.
