Historia zaczyna się od Saraj, żony Abrama, która doświadczała głębokiego cierpienia związanego z bezpłodnością, w kulturze, w której posiadanie dzieci było podstawową miarą wartości kobiety (Rdz 16,1). Hebrajskie słowo określające bezpłodność Saraj, ‘aqarah (עֲקָרָה), wyraża nie tylko fizyczną niezdolność do rodzenia, lecz także egzystencjalną pustkę, próżnię, która odzwierciedlała jej udział w niewypełnionej jeszcze obietnicy Boga wobec Abrama. Po latach oczekiwania na wypełnienie Bożej obietnicy, że Abram stanie się ojcem licznego narodu, Saraj w swej desperacji zaproponowała rozwiązanie kulturowo akceptowane, lecz emocjonalnie trudne i obciążające: oddała Abramowi swoją egipską niewolnicę Hagar jako zastępczą żonę (Rdz 16,2). Hebrajskie wyrażenie l’ishah (לְאִשָּׁה), często tłumaczone jako „za żonę”, sugeruje, że rola Hagar była czymś więcej niż tylko konkubiną; miała ona ciężar prawny w starożytnym Bliskim Wschodzie, wiążąc Hagar z domem Saraj, a zarazem komplikując jej status.
Hagar poczęła po współżyciu z Abramem (Rdz 16,3–4). Tekst hebrajski zaznacza, że jej ciąża sprawiła, iż zaczęła „pogardzać” Saraj. To sformułowanie sugeruje subtelną zmianę postawy Hagar, być może nowo odkryte poczucie wartości albo pewną przekorę, gdy jej łono nosiło dziedzica, którego Saraj nie mogła Abramowi dać. To wywołało rozgoryczenie Saraj, opisane hebrajskim słowem ‘enah (עֵינָה), związanym z cierpieniem i uciskiem, odsłaniającym głębię jej zranionej dumy. Surowe traktowanie Egipcjanki przez Saraj jest echem późniejszego ucisku Izraela w Egipcie; zapowiedzią powtarzającego się cyklu ludzkiego cierpienia (Rdz 16,6). Upokorzona i bezsilna, Hagar uciekła na pustynię, szukając ucieczki od okrucieństwa swojej pani.
Pierwsze spotkanie z Bogiem
Ucieczka Hagar na pustynię stanowi punkt zwrotny, ponieważ przedstawia pierwszą z kilku boskich interwencji. Przy źródle na drodze do Szur, Hagar spotkała anioła Pana (Rdz 16,7). Hebrajskie słowo mal’akh może oznaczać zarówno „posłańca”, jak i „anioła”, ale jego użycie tutaj, w połączeniu z późniejszym nadaniem Bogu imienia przez Hagar, sugeruje bezpośrednie spotkanie z Bogiem, wyjątkowe w przypadku nieizraelskiej niewolnicy. Anioł zwrócił się do Hagar ze współczuciem, pytając:
„Hagar, niewolnico Saraj, skąd przychodzisz i dokąd idziesz?” (Rdz 16,8).
Hebrajska fraza brzmi łagodnie, a zarazem dociekliwie, uznając tożsamość Hagar i zapraszając ją, by sama opowiedziała swoją historię. To rzadki moment sprawczości dla kobiety z marginesu społecznego.
Anioł nakazał Hagar powrócić do Saraj i poddać się jej władzy, używając hebrajskiego czasownika hit‘anni (הִתְעַנִּי, „ukórz się” / „poddaj się”), który nawiązuje do wcześniejszego ucisku ze strony Saraj, ale nadaje mu nowy sens, jako „wytrwałości pełnej celu” (Rdz 16,9). Obietnica anioła, że potomstwo Hagar zostanie pomnożone ponad miarę (lo’ yisaper mi-rov, לֹא יִסָּפֵר מֵרֹב – „nie do policzenia, tak liczne”), odzwierciedla język przymierza danego Abramowi, podnosząc rolę Hagar w Bożym planie (Rdz 16,10). Jej syn otrzymał imię Ismael (Yishma‘el, יִשְׁמָעֵאל – „Bóg słyszy”), wywodzące się z hebrajskiego rdzenia shama‘ (שָׁמַע – „słuchać”), co podkreśla Bożą odpowiedź na jej wołanie.
Z czasem Ismael stał się ojcem najbliższych krewnych Izraela, Arabów. Często Żydzi i chrześcijanie zakładają, że był on protoplastą wszystkich muzułmanów, ale tak nie jest. Tylko Arabowie (będący mniejszością wśród muzułmanów) wywodzą od niego swoje pochodzenie. Co ciekawe, imię Ismael było używane w społecznościach żydowskich, zwłaszcza wśród Żydów wschodnich w Afryce Północnej, na Bliskim Wschodzie i w rejonie Morza Śródziemnego. Rejestry synagogalne czy nagrobki potwierdzają obecność tego imiennia. Jego popularność była większa w społecznościach sefardyjskich, z powodu kulturowej bliskości z regionami arabskimi, gdzie imię Ismail było powszechne. Dobrym przykładem jest rabin Ismael ben Elisz(a), żyjący w latach 90–135 n.e.
Odpowiedź Hagar na słowa anioła jest niezwykła. Nadała Panu, który do niej mówił, imię El Roi (אֵל רֹאִי – „Bóg, który mnie widzi”), jedyne takie imię w Piśmie Świętym (Rdz 16,13). Hebrajskie słowo ra’ah (רָאָה – „widzieć”) niesie znaczenie intymnego poznania, sugerując, że Bóg nie tylko dostrzegł trud Hagar, ale naprawdę go zrozumiał. Ten moment podkreśla główny motyw: Bożą wrażliwość na los marginalizowanych, zapisaną w hebrajskim tekście poprzez nacisk na „widzenie” i „słyszenie”.
Narodziny Ismaela i Izaaka
Hagar powróciła do domu Abrama i urodziła Ismaela, gdy Abram miał osiemdziesiąt sześć lat (Rdz 16,15–16). Saraj, która odtąd nazywa się Sara, w cudowny sposób poczęła i w podeszłym wieku urodziła Izaaka. Imię to związane jest z hebrajskim rdzeniem tzachaq (צָחַק – „śmiać się”) (Rdz 21,1–5; 25,9). Narodziny Izaaka wypełniły Boże przymierze, ustanawiając go dziedzicem, przez którego obietnice Boga miały się zrealizować.
Jednak narodziny Izaaka ponownie zaostrzyły napięcia pomiędzy kobietami. Sara zobaczyła Ismaela metzacheq (מְצַחֵק – „śmiejącego się”, „drwiącego”) z Izaaka, a użyty tu czasownik hebrajski sugeruje zarówno beztroską zabawę, jak i potencjalnie prowokacyjne zachowanie (niektórzy sugerowali nawet molestowanie, choć jest to mało prawdopodobne, skoro obaj bracia są później ukazani razem, opłakując śmierć ojca) (Rdz 21,9). Następnie Sara żąda, by wygnać Hagar i Ismaela, posługując się surowym czasownikiem garash (גָּרַשׁ – „oddalić”, „wypędzić”, „rozwieść się”), ukazując jej determinację, by zapewnić Izaakowi pierwszeństwo (Rdz 21,10). Abraham był głęboko poruszony prośbą Sary. Tekst hebrajski podkreśla jego ból wyrażeniem ra‘a be‘eynav (רָעָה בְּעֵינָיו – „było to złe w jego oczach”), wskazującym na głęboką miłość Abrahama do Ismaela, jego pierworodnego syna (ben, בֵּן), słowa nasyconego emocjonalnym ciężarem (Rdz 21,11). Bóg uspokoił Abrahama, obiecując, że zatroszczy się o Ismaela i że on również stanie się goy gadol (גּוֹי גָּדוֹל – „wielkim narodem”), co zaskakująco nawiązuje do języka przymierza używanego wobec potomstwa Izaaka (Rdz 21,12–13).
W tradycji islamskiej Koran przekształca tę historię, błędnie umieszczając Abrahama i Ismaela w Mekce, we współczesnej Arabii Saudyjskiej, gdzie mieli budować Ka‘bę (dom Boga). To jednak stoi w sprzeczności z biblijną Beer-Szebą (Koran słynie z licznych nieścisłości w przerabianiu i adaptowaniu opowieści biblijnych). Skłania to do refleksji nad trwałą więzią Abrahama z Ismaelem. Rdz 25,9, opisuje, jak Ismael i Izaak wspólnie pochowali Abrahama po jego śmierci, co częściowo potwierdza ideę trwających relacji między Abrahamem a Ismaelem. Księga Rodzaju 25 sugeruje, że pewien poziom więzi pozostał, skoro Ismael wiedział o śmierci ojca i uczestniczył w jego pogrzebie w Hebronie. W końcu mieszkał niedaleko — w Beer-Szebie, a nie w Mekce.
Drugie spotkanie z Bogiem
Zaufanie Abrahama do Pana zostało w Księdze Rodzaju poddane próbie siedem razy. Szósta próba, wygnanie Ismaela, zapowiada siódmą, opisaną w Rdz 22, kiedy Bóg nakazuje Abrahamowi złożyć w ofierze Izaaka. Ostatecznie Abraham musiał „poświęcić” obu synów, by stać się duchowym ojcem wszystkich wierzących. Abraham odprawił Hagar i Ismaela z minimalnym zaopatrzeniem, ufając, że Bóg zatroszczy się o ich przyszłość (Rdz 21,14). Na pustyni Beer-Szeby, gdy zabrakło im wody, rozpacz Hagar ukazuje się w pełni: podniosła swój głos w krzyku pełnym ogromnego bólu (Rdz 21,16).
Boża odpowiedź przyszła poprzez Anioła Pana, który zawołał z nieba, potwierdzając, że Bóg shama‘ (שָׁמַע – „usłyszał”) wołanie Ismaela (Rdz 21,17). Ismael wyrósł na doświadczonego i skutecznego łucznika na pustyni Paran, a Hagar sprowadziła mu żonę z Egiptu (Rdz 21,20–21).
Zakończenie
Poruszająca historia Hagar, Abrahama i Sary odsłania w hebrajskim tekście osobę Boga, który przemienia ludzkie tragedie w boską obietnicę. Hagar, kobieta zepchnięta na margines i niewolnica, odnalazła na pustyni nadzieję, została dostrzeżona i wysłuchana przez Boga Abrahama. Opowieść ta ukazuje Bożą troskę i opiekę, potwierdzając, że nikt nie jest dla Niego niewidzialny. Udręczone posłuszeństwo Abrahama i krucha ludzkość Sary ukazują, że nawet w najgłębszych zmaganiach Boże przymierze i Jego cel trwają, realizując dzieło odkupienia.
Historia przypomina nam, że przy naszym Bogu żaden ból nie pozostaje niezauważony, a żaden krzyk niesłyszany. Jak Hagar, jesteśmy wezwani, by powstać i pomagać innym powstać z rozpaczy, by zaufać Bogu, który otwiera nam oczy na drogi, których być może teraz nie widzimy. Bóg Hagar i Abrahama widzi i słyszy nas, i wplata nasze poranione historie w swoje wieczne płótno nadziei, gdzie każde życie odnajduje sens, a każda łza — odkupienie.
